ص:2

  پیام آوا      یا           پرتو اذان

نوشته: عنایت ا... جبل عاملی

ص:3

سرشناسه: جبل عاملی، عنایت الله

عنوان و نام پدیدآور: پیام آوا یا پرتو اذان / نوشته عنایت الله جبل عاملی

مشخصات نشر: تهران، ستاد اقامه نماز، 1389

مشخصات ظاهری: 67 ص.

شابک: 6- 039- 537-964- 978، قیمت 10000 ریال.

وضعیت: فیپا

یادداشت: واژه نامه

موضوع: اذان و اقامه

رده بندی کنگره: 1389     9 پ 2 ج/ 3/ 186 BP

رده بندی دیویی: 353/297

شماره کتابشناسی ملی: 2061772

نام کتاب: پیام آوا یا پرتو اذان

تالیف: عنایت الله جبل عاملی

ناشر: مؤسسه فرهنگی – انتشاراتی ستاد اقامه نماز

تیراژ: 3000 جلد

نوبت چاپ: پاییز،  1389

چاپ و صحافی: سازمان چاپ و انتشارات

قیمت: 10000 ریال

مراکز پخش:

1- تهران، میدان فلسطین،  انتشارات ستاد اقامه نماز؛  تلفن: 88900059-88896666

2- دفاتر ستادهای اقامه نماز سراسر کشور

شابک: 6-039- 537-964- 978

ص:4

ص:5

ص:6

پیام دهنده ای است به نام «اذان» که فرهنگی پر بار و جُنگی جامع از اصول عقاید و اعمال را در بردارد.

در این نوشته مختصر در حد بضاعت بسیار ناچیز نویسنده، کوشش گردیده است تا پیامی که از لابلای کلمات و جملات اذان پرتو افکنی می کند تا حد امکان بر صفحه نوشته نقش بندد.

برای این منظور ابتدا تا جایی که میسر گردید با کنکاش و جستجو در کتابخانه ها و نمایشگاه های کتاب و هر محلی که احتمال میرفت کتابی یا نوشته ای درباره ی اذان به دست آید، تعدادی مدرک و کتاب تهیه و مطالعه گردید و در نگارش این مجموعه سعی شد مطالبی نوشته شود که تکرار نوشته های کتابهای دیگر نباشد مگر به ضرورت و حداقل، آن هم بیشتر در زمینه تاریخ و حدیث.

علاوه بر این، منابع معتبری نیز جهت استناد به مأخذ، مطالعه گردید که در هر مورد در پایین صفحه به آن اشاره شده است.

درباره ی نام گذاری (یا وجه تسمیه) این مجموعه به نام (پیام آوا یا پرتو اذان) نظر جستجوگر خواننده محترم را به دو نکته جلب می نماید: یکی اینکه در قرآن کریم واژه «نداء برای نماز» به جای اذان به کار رفته است (... و اذانودی للصلوة...) و با مراجعه به فرهنگ لغت، مناسب ترین معنی فارسی برای «نداء» کلمه «آوا» انتخاب گردید، بنابراین عنوان «پیام آوا» با مطالب محتوای کتاب انطباق دارد.

نکته دیگر، به منظور اینکه عنوان روی جلد نظر بیننده را به موضوع درون آن متوجه کند عبارت «یا پرتو اذان» اضافه گردید تا چنین متبادر به ذهن شود که گ_وئی از یک منب_ع نوران_ی بسیار عظیم پرتوی به درون محوطه ای خالی از نور می تابد و بدینسان عنوان «پیام آوا یا پرتو اذان» روی جلد نقش بست.

وظیفه دارم از کلیه متفکران و صاحب نظرانی که در تهیه ی این مجموعه با ارائه رهنمودهای هدایت کننده و روشنگر خویش مرا یاری فرموده اند کمال تشکر و سپ_اس خ_ود را تق_دیم حض_ورش_ان ن_مایم و ب_ه وی_ژه از م_عاون_ت محترم

ص:8

فرهنگ، آموزش و پژوهش ستاد اقامه نماز و همکاران فرهیخته ایشان که با دقت و نکته سنجی ویراستاری فرموده و انتشارات ستاد که چاپ و انتشار آن را به عهده گرفته اند بسیار متشکرم و آرزوی توفیق هرچه بیشتر ایشان را در راه پیشبرد علمی و عملی فرهنگ نماز از درگاه احدیت خواستارم.

از خواننده ی محترم استدعا دارد هرگونه انتقاد سازنده خود را جهت اصلاح و تکمیل چاپ بعدی به نشانی ناشر ارسال فرمایند و از این بابت قبلاً تشکر می نمایم.

                                                                اول مرداد 1389 هجری شمسی

          شعبان المعظم 1431 هجری قمری

                                                           بنده خدا عنایت ا... جبل عاملی 

ص:9

ص:10

و... بهره می گیرند. در ارتباطات نیز تا چندی پیش از الفبای مورس(1) استفاده می شد.

در بین اقوام، ادیان و جوامع مختلف برای مشخص نمودن زمان معیّن یا اعلام موضوع خاص، علائمی همچون برافروختن آتش، نواختن موزیک مخصوص، جار زدن در معابر، دمیدن در بوق و شیپور، به صدا درآوردن ناقوس کلیسا (مثلاً در کلیسای معروف نوتردام پاریس) یا زنگ ساعت بزرگ شهر (مانند ساعت بیگ بن لندن) مورد استفاده قرار می گرفت که هنوز هم بعضی از آن ها متداول است ولی هیچ یک از این علائم و اصوات به جز یک اعلام ساده نیست و فرهنگ خاصی را به همراه ندارد.

در اسلام از سال اوّل هجرت به امر الهی و تأکید پیامبر اکرم(ص) برای اعلام وقت فریضه نماز، «اذان» متداول شد که همراه و دربرگیرنده «پیام فرهنگی» خاصی می باشد.

   به عبارت دیگر: «اذان» سرفصل اعلام فرهنگ اسلام و اصول عقاید دین یعنی ایمان به توحید، نبوّت (درباره امامت یا شهادت ثالثه بعداً اشاره خواهد شد) و سرمایه گذاری برای معاد است که ضمن آن وقت اقامه ی نماز را نیز  به آگاهی مردم می رساند تا آمادگی ورود به نماز یعنی معراج مؤمن را پیدا کنند.

 در این نوشته مختصر، سعی شده است به «پیام فرهنگی اذان» پرداخته شود ولی موارد مفصل دیگری وجود دارد که در حد نیاز به آن اشاره گردیده است.

ص:12

با توجّه به این که پیروان ادیان دیگر برای اعلام وقت عبادت هریک شیوه و ابزاری را به کار می بردند؛ مثلاً: یهودیان از بوق و شیپور و مسیحیان از ناقوس استفاده می کردند، مسلمانان نیز ضرورت کاربرد وسیله ای را احساس م_ی ک_ردن_د و ای_ن م_وضوع در ن_زد پیامبر(ص) نیزمورد شور و بحث قرار می گرفت.

 درباره ی این که چگونه جملات اذان تشریع شد اقوال و روایات مختلفی ذکر گردیده است که می توان  آن ها را به سه دسته تقسیم کرد:

الف _ عده ای منشاء اذان را وحی الهی به وسیله ی انشاء آن توسط فرشتگان در معراج گفته ا ند.

ب _ دسته ای دیگر الهام جملات اذان را در رؤیا به بعضی از اطرافیان پیامبر(ص) نقل کرده اند.

ج _ دسته ی دیگری  از روایات  حاکی از این است که تشریع اذان در روی زمین به وسیله ی وحی به پیامبر (ص) در سال اوّل هجرت بوده است. ضمن این که انشاء آن توسط فرشتگان در معراج پیامبر (ص) را نیز رد نمی کنند.

حال هریک از این سه دسته روایت مورد بحث قرار می گیرد:

ممکن است این سؤال مطرح شود که بالاخره واقعیت منشاء اذان واحد است؛ پس چرا روایات مختلف نقل شده است؟!

چنین به نظر می رسد و قرائن و شواهد نیز حاکی ازاین است که از ابتدای بعثت حضرت نبی اکرم(ص) مخالفت ها و کارشکنی ها به اشکال مختلف به وسیله ی کفار معاند یا منافقین در راه پیشبرد دعوت آن حضرت و توسعه ی گرایش افراد به اسلام ایجاد می شد و پاره ای از این مخالفین که مبارزه مستقیم وحمله از روبرو و آشکار را کارآمد نمی دیدند حیله های نفاق افکنانه ای به کار می بردند ت_ا ش_اید خلل_ی در ایمان گروندگان به اسلام پدیدآورند. بعضی از این نیرنگ ها به صورت نقل روایات دروغ و بی پایه بود. هر چه از زمان بعثت

ص:15

دور شویم این گونه روایات را بیشتر مشاهده می کنیم. مثلاً گفته اند که ابن ابی العوجاء بیست و پنج هزار روایت ساختگی منتشر کرده است.

البته علمای روایت سعی وافر در تشخیص صحت روایات و جدا کردن درس_ت از ن_ادرست آن ک_رده ان_د ولی یکی از ابزارهای این تش_خ_یص را م_ی توان حجت «عقل» یعنی عقل قطعی عقلا دانست.

امّا شرط قبول این حجت این است که استدلال منطقی و عقلانی و نتیجه گیری از آن در تضاد با نص و روایات مسلم از قول معصومین(ع) نباشد زیرا عقل بشر و علم انسان کامل نیست.

        به هرحال قول اوّل فوق الذکر درباره منشأ تشریع اذان (انشاء اذان به وسیله فرشتگان در معراج) گرچه عقلاًمردود به نظر نمی رسد امّا با نگرش به این که زمان معراج مذکور در سوره ی اسراء قبل از هجرت بوده است. (اولین آیه سوره ی مبارکه «اسراء» محققاً قبل از هجرت نازل گردیده است.) زیرا سوره ی اسراء و به ویژه آیه ی اوّل آن بنابر نظر عالمین علوم قرآنی اعم از عامه و امامیه پنجاهمین سوره ی مُنزل در مکه بوده و بعداز این سوره، 36  سوره دیگر نیز در مکه نازل شده است(1).

   بنابراین اطلاع و علم پیامبر(ص) نسبت به جملات اذان قبل از تاریخ تشریع آن (یعنی سال اوّل هجرت) می باشد و چون بنا برآنچه در روایات ذکر شده در ابتدای هجرت، مسلمانان در نزد پیامبر(ص) درباره نحوه ی اعلام وقت نماز به شور و بحث می پرداخته اند و انحاء مختلف اعلام وقت عبادت را در ادی_ان دی_گر با ذک_ر ش_ی_وه ها و ابزار گوناگون مورد بررسی و گفتگو قرار می داده اند؛ نشان دهنده آن است که شاید خود پیامبر(ص) از مفهوم و

ص:16

محتویات اذان در معراج اطلاع یافته ولی مجاز به اظهار آن نبوده اند. در هر حال بنابر دلایل عقلی و نقلی منافات و تضادی بین القاء جملات اذان در معراج و انزال وحی در سال اوّل هجرت وجود ندارد(مانند نزول قرآن: دفعی و تدریجی)

  درباره قول دوم (رؤیای بعضی از اصحاب پیامبر(ص)) چنین حکایت کرده اند که عبدالله بن زیدبن عبدربه از انصار در رؤیا کلمات اذان به او القا شده و پس از این که رؤیای خود را برای پیامبر(ص) و اصحاب نقل کرد پذیرفته شد که برای اعلام وقت نماز،اذان گفته شود.عده ای هم نقل کرده اند که عمر آن را در خواب(1) دید و گروهی هم نقل کرده که بلال در رؤیا اذان را فراگرفت.

 این روایات عمدتاً در بعضی از کتب عامه ذکر شده ولی نه تنها به وسیله راویان امامیه مورد قبول قرار نگرفته و رد شده است بلکه بعضی ازراویان اهل سنت هم تشریع اذان برمبنای رؤیای صحابه  را نپذیرفته اند1.

 اما از نظر استدلال عقلی و منطقی به چند نکته اشاره می شود:

ص:17

الف _ اهمّیت اذان در رابطه با نماز: اذان به عنوان فراخوان مؤمنین به نماز که ستون دین شمرده شده  چگونه ممکن است بر مبنای رؤیای فرد یا افرادی (غیر از انبیاء و اولیای الهی) تشریع شود و این منطقاٌ در شأن چنین امر مهمّی نمی باشد.

ب _ اهمّیت اذان با توجّه به شأن اعلامی آن: با توجّه به اهمّیت اعلامی اذان چگونه می توان پذیرفت که مبنای آن وحی الهی به پیامبر(ص) نبوده است و موکول به رؤیای یک یا چند نفر باشد.

ج _ مشورت جانشین وحی نمی شود:گرچه پیامبر اکرم (ص) در امور مختلف با اصحاب خود مشورت می کردند و طبق فرموده قرآن نیز مردم در امور خود به شور و رایزنی دعوت شده اند؛ ولی این رویه مانند سایر شیوه های آن حضرت ضمن اهمّیت دادن به شور و مشورت در امور اجتماعی، جنبه آموزشی نیز برای مؤمنین دارد، نه نیاز آن حضرت به کسب علم از سایرین؛ زیرا با اتصال آن حضرت به مبدأ وحی و علم لدّنی(شهر علم)، نیازی به کسب ن_ظر و اس_تفاده از م_علومات دیگران وجود نداشت_ه است و به ویژه  چگونه می توان پذیرفت که چنین امر مهمی که تا قیامِ قیامت پایدار خواهد ماند و دالانی برای ورود به نماز یعنی ستون دین می باشد ازمبدأ و منبع وحی حق تعالی اخذ نشده باشد.

د_ حجت رؤیا در تشریع: درمورد حجت بودن رؤیا آن چه ازمآخذ نقلی و عقلی برمیاید تنها رؤیای انبیاء (و احیانا اولیای بسیار مقرب مانند ائمه معصومین (ع)) می تواند ملاکی در امر و نهی در اعمال خود آن ها باشد (مانند خواب حضرت ابراهیم و خواب حضرت یوسف(ع)) ولی به فرموده قرآن کریم که پیامبر(ص) هیچگاه از روی هوی وهوس ومیل شخصی غیرالهی

ص:18

سخن نخواهد گفت، به طریق اُولی نظر دیگران یا رؤیای غیر را اگر منطبق بر وحی نباشد نخواهد پذیرفت. ضمناً حجت تشریع تنها: کتاب، سنت، اجماع وعقل ذکر شده است و رؤیا در این زمینه حتی رؤیای پیامبران هم محلی از پذیرش ندارد.

ه_ _ جملات آسمانی: جملات اذان و ترتیب قرارگرفتن آن ها، آن چنان منطقی، فصیح، گویا، اثربخش، قاطع، نافذ و دربرگیرنده ی مفاهیم وسیع است که شاید قبل ازتشریع آن به فکر هیچ بنده ای نرسیده باشد؛ بنابراین انتساب آن ها به رؤیا غیر قابل قبول است.

آن چه ازمجموع روایات واحادیث وخصوصیات و شرایط وخود جملات اذان مستفاد می گردد این است که اذان بنابر دستور حق تعالی برپیامبراکرم (ص) تشریع شده وجملات آن نیز برمبنای وحی است.

 بنا بر روایات مستند و متقن امامیه، اذان از سال اوّل هجرت در روی زمین تشریع گردید، چنان که در روایتی در وسائل الشیعه(1) و منابع دیگر نقل گردیده که مفاد آن چنین است: «جملات اذان ازطرف خداوند برپیامبر نازل شده، درحالی که حضرت علی(ع) هم حضورداشته وسپس جملات به بلال اولین اذان گوی اسلام آموزش داده شده است. بعد از آن رسول اکرم(ص) به بلال دستور می فرمایند «ای بلال چون وقت نماز فرا رسید به بالای دیوار (بام) برو و با صدای بلند اذان بگو(2)».

ص:19

که به عقیده شیعیان جزء لاینفک مراحل تکاملی انسان به سوی خداست. زیرا اولیاء بعد از رسول(ص) (ائمه اطهار علیهم السلام) نه فقط خود اسوه ونمونه ی بارز انسان کامل بوده اند، بلکه همچنین کردار و گفتار آن ها راهنما و هدایت کننده ی انسان های دیگر در این مسیر به سوی کمال علمی و عملی و عرفانی است. آن چه از مظاهر شیوه ی زندگی ائمه ی معصومین(ع) در تاریخ به جا مانده و همچنین در روایات و احادیث معتبر نقل شده از قول آن ها (علیهم السلام) به وضوح مؤیّد این ادعا می باشد که ولایت، دنباله ی سیر رسالت به سوی کمال است.

مهمترین دلیل نقلی درباره ی حقانیت ولایت، آیات قرآن و روایات معتبر متناسب با آن است، ازآن جمله:

الف- سوره آل عمران آیه 61 (آیه مباهله): «... فقل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائکم و نسائنا ونسائکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل...»

 در تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 676 چنین آمده است: «غالب مفسران و محدثان شیعه و اهل سنت تصریح کرده اند آیه مباهله در حق اهل بیت پیامبر(ص) نازل شده است. و پیامبر تنها کسانی را که همراه خود به میعادگاه برد فرزندانش حسن و حسین(ع) و دخترش فاطمه(س) و علی(ع) بودند. بنابراین منظور از «ابنائنا» در آیه منحصراً حسن و حسین «علیهما السلام» هستند همان طور که منظور از «نسائنا» فاطمه «سلام الله علیها »و منظور از« انفسنا» تنها علی «علیه السلام» بوده است و احادیث فراوانی در این زمینه نقل  شده است.»

ب _ سوره مائده آیه 3: «الیوم یئس الذین کفروا من  دینکم فلا تخشوهم واخشون. اَلیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً...»

در تفسیر نمونه جلد 4 صفحه 342 به بعد نقل گردیده است:

ص:22

«...در اینجا احتمال دیگری نیز هست که تمام مفسران شیعه آنرا در کتب خود آورده اند و روایات متعددی آن را تأیید می کند، وبا محتویات آیه کاملاً سازگار است و آن این که: منظور از الیوم (امروز) «روز غدیر خم» است؛ روزی که پیامبر اسلام (ص) امیرمؤمنان علی (ع) را رسماً برای جانشینی خود تعیین کرد. آن روز بود که کفار در میان امواج یأس فرورفتند...

و در این روز بود که آیین اسلام به تکامل نهایی خود رسید...

آن روز بود که نعمت خدا با تعیین رهبر لایقی همچون علی (ع) برای آینده ی مردم کمال یافت و نیز آن روزبود که اسلام با تکمیل برنامه هایش به عنوان آیین نهایی از طرف خداوند پذیرفته شد».

ج _ سوره مائده آیه 67: «یا أیها الرسول بلّغ ما اُنزل الیک من ربک و إن لم تفعل فما بلغّت رسالَتَه و الله یعصمکَ من الناس ان الله لایهدی القوم الکافرین»

در تفسیر نمونه ج 5 از صفحه ی 13 به بعد به طور مفصّل درباره ی این آیه و شأن نزول آن بحث شده است و مستدلاً نتیجه گیری می شود که منظور از این «ابلاغ»، بیان جانشینی و ولایت حضرت علی (ع) به جای پیامبر اکرم(ص)  بعد از رحلت است و حدیث معروف ولایت حضرت علی (ع) مربوط به همین روز (غدیر خم) است که رسول خدا (ص) فرمود « من کنت مولاه فعلیُّ مولاه» و این سخن را سه یا چهار بار تکرار فرمود و به دنبال آن سر به سوی آسمان بلند کرده و می گوید:

«اللهم و ال من والاه و عاد من عاداه و أحبَّ من أحبّه و أبغض من ابغضه وانصُر مَن نصره و اخذُل مَن خذَله و أدِرِ الحقَ معه حیثُ دار» گرچه این روایت مورد قبول اکثر قریب به اتفاق روات اهل تسنن و به طریق اُولی راویان شیعه می باشد و اصل روایت غیر قابل انکار است ولی بعضی از اهل تسنن در

ص:23

معنای «ولی» محدودیت قایل شده و آن را به «دوستی» ساده تعبیر کرده اند. اما این برداشت با توّجه به شرایط آن روز و به ویژه اهمیّتی که موجب شده پیامبر اکرم(ص) به چنین صورتی این موضوع را بیان و ابلاغ کند، ساده انگاری و دور از واقعیت به نظر می رسد و منظور حضرت قطعاً موضوع بسیار مهم تری از ابلاغ «دوستی» نسبت به خود و تسری آن دوستی نسبت به حضرت علی(ع) بوده است و حقیقت امر را باید در معنای وسیع و جامع «مولا» جستجو کرد که شامل: سرپرستی، حاکمیت، صاحب اختیاری، برتری، بزرگتری، پیشوایی و... و دوستی می باشد و ناشی از مأموریت از جانب خداوند است.

د _ آیه 23 سوره شوری: «... قل لا أسئلکم علیه أجراً الاّ المودة فی القربی... »

خداوند در این آیه صراحتاً دستور فرموده که پیامبر اعلام کند تنها در خواست آن حضرت در مقابل رسالت پربرکت و هستی بخش پیامبری، تنها دوستی و احترام (و بالنتیجه پیروی و متابعت) اهل بیت علیهم السلام می باشد. لازم به یادآوری است که این درخواست به هیچ وجه جنبه احساسات شخصی و عواطف خصوصی پیامبر را نداشته (ماینطق عن الهوی) و همان طوری که در متن آیه آمده مسلماً در اجرای دستور الهی و تبعیت از آن بوده است. (دستور: قُل)(1)

ه _ حدیث معروف «ثقلین»: که موردقبول مسلمانان می باشد صراحت غیرقابل انکاری درباره ی اطلاق اهل بیت پیامبر(ع) به عنوان وجود گرانبهایی که به همراه قرآن از طرف رسول اکرم به جا گذاشته شده است، دارد و می فرماید:

«انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی»

ص:24

در هر صورت همان طور که شهادت به رسالت حضرت ختمی مرتبت بطور ضمنی در برگیرنده ی شهادت و ایمان به رسولان پیشین نیز می باشد و در آیات چندی از قرآن کریم هم اعتقاد به پیامبری رسول اکرم(ص) مصرحاً همراه با ایمان به رسل قبل از او آورده شده است؛ ایمان به ولایت اهل بیت(ع) بعد از پیامبر بنابر دلایل و مستندات نقلی و عقلی ادامه و تضمین کننده پایداری اثرات و نتایج رسالت پیامبر اکرم(ص) می باشد.

بنابراین اعم از این که شهادت ثالثه در اذان گفته شود و یا نشود، مفهوم آن جزء لاینفک ایمان به خدا و پیامبر(ص) خواهد بود و غیر از آن بدعت و انحراف از دین خدا است.

باشد، یا در زبان های دیگر هم به همین ترتیب. ولی کلمه ی « الله» نه مسمای دیگر دارد و نه جمع بسته می شود(1).

« اکبر» (صفت تفضیلی بر وزن افعل) به معنای بزرگتر است.

در جمله ی «الله اکبر»  منظور مقایسه ی «الله»  با شخص یا شیء دیگری نیست که گفته شود خدا از آن بزرگتر است چون هیچ ذی وجودی قابل مقایسه با ذات باری تعالی نیست و خداوند «سبحان الله عما یصفون» و «الله اکبر من أن یوصف» است. بلکه مفهوم آن این است که پروردگار عالم از هر چه برای ما قابل تصور یا حتی غیر قابل تصور هم باشد برتر و بزرگتر است.

سعدی علیه الرحمه می فرماید:

ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم                از آنچه گفته اند و شنیدیم و خوانده ایم

مجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر                ما همچ__نان در اوّل وصف تو مانده ایم

یکی از ریاضی دانان معاصر هنگام تشریح عدد بی نهایت (∞) و نکات مربوط به آن، در پایان سخن خود بیان داشت: «و اگر کسی معتقد به خدا باشد، خدا همین بی نهایت است»(2)

در واقع «الله» بی نهایت مطلق است و اذان در اولین کلام با «الله اکبر» آغاز می گردد که سرچشمه معرفت حق جلّ و علا می باشد.

گوینده ی اذان اساس اعتقاد و ایمان خویش وهم کیشان خود را درباره ی شناخت خالق و عالم خلقت و به عبارت دیگر «شناخت وجود» با «الله اکبر» شروع و در ادامه با سایر جملات اذان بیان می کند.

ص:26

کسی که معتقد به مفهوم واقعی «الله اکبر» باشد: هیچ عامل دیگری را مؤثّر در گردش عالم و سرنوشت موجودات و تغییر و تحول در پدیده ها و بالنتیجه مؤثّر در سرنوشت خود نمی داند و تمام عوامل را به عنوان وسیله و ابزاری که خداوند خلق فرموده است تلقی می کند.

«الله اکبر» اولاً بیان کننده وجود «الله» و ثانیاً بزرگی اوست که هیچ گونه محدودیتی ندارد؛  بنابراین در «الله اکبر» می توان مؤلفه های زیر را مشاهده کرد:

الف: «وجود الله» ب: «بزرگی الله» در جهت ایجابی و ج: «عدم محدودیت الله» از جهت سلبی: نفی حدود و خارج از آن چه در حیطه علم و تصور و تخیل و تجسم و توّهم و بیان و اظهار و ارائه و احساس و لمس و درک و تعقل و ورود به دایره معرفت هرموجود (به ویژه انسان) نسبت به اوست (صفات وجودی و صفات عدمی).

البته این عدم محدودیت مانع از آن نخواهد شد که هر کس در حدّ استعداد و امکان و شرایط خود در معرفت نسبت به «الله» کوشش کند ولی مسلّم است که معرفت محدود است(1) و «الله» بی نهایت. پس هیچگاه معرفت کامل میسر نمی گردد و حتی درباره ی پیامبران و به ویژه پیامبر اسلام(ص) معرفت نسبت به «الله»  در حدّی است که خداوند اراده و اعطا فرموده است. ولی به هرحال امکان سیر انسان در معرفت الهی به سوی بی نهایت از او گرفته نشده است.

درباره ی «الله اکبر» توضیحات بیشتری در دنباله ی جمله ی بعدی اذان (اشهد ان لا اله الاّ الله) و  در پیوستگی با آن بیان خواهد شد.

ص:27

درجه ای از عرفان حق تعالی، فقط با زبان خود بیان می کنند و در عمق اندیشه به مفهوم آن توّجه ندارند؟

پاسخ آن را می توان چنین گفت که انسان فطرتاً خداجو می باشد و حتی آنهایی که خود را پیرو فلسفه های مادی و الحادی می دانند در لحظاتی متذکر وجود خدا می شوند.

چنان که اولین فضانورد شوروی سابق که از ابتدای زندگی در محیطی پرورش یافته بود که فلسفه ی ماتریالیسم دیالکتیک بر آن حکم فرما بود، وقتی با سفینه ی مه نورد به کره ی ماه رسید، ناگهان فریاد زد:  «آه خدایا».

و همچنین گورباچف آخرین دبیر کل حزب کمونیست شوروی سابق (بر مبنای فلسفه ی ماتریالیسم دیالکتیک)  در یکی  از آخرین سخنرانی های خود به عنوان دبیر کل از تریبون حزب از خدا یاد کرد (جراید آن زمان)

هر چند انسان به پدیده های جهان هستی بیشتر دقت کند و به اسرار آفرینش بیاندیشد وجود و عظمت خدا را بیشتر درک می کند. آن پیر زنی که با چ_رخ خ_ود ریسمان می ریسد وقتی درباره ی خ_دا مورد س_ؤال واق_ع م_ی شود دست از گ_رداندن چرخ ب_ر م_ی دارد و می گوید: این گونه خدا را می شناسم که اگر من این چرخ را نچرخانم از حرکت می ایستد پس چگونه چرخ این جهان بدون نیروی محرکه ای می چرخد؟

از یک بیسواد عامی تا یک دانشمند نابغه که هر یک به درجات مختلف نسبت به پدیده های جهان آگاهی دارد، به نسبت فهم و در ک خود خدا را می شناسد و میزان و نوع و درجه ی عرفان هر یک با دیگری  متفاوت است.(1)

ص:29

شبان در داستان موسی و شبان(1) به یک نحو و حضرت موسی(ع) یا حضرت ابراهیم(ع) به نحو دیگری. (و کذلک نری ابراهیم ملکوت السموات و الارض و یکون من الموقنین).(2)

این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود        هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که در جواب شخصی که سوال کرده بود خدا را چگونه می شناسید؟ فرمودند: ای بنده ی خدا، آیا هرگز کشتی سوار شده ای؟ عرض کرد: آری فرمودند: آیا هرگز کشتی تو شکسته است، در آن جا که هیچ کشتی دیگری برای نجات تو نبوده و قدرت بر شناگری نداشته ای؟ عرض کرد: آری فرمودند: در آن حالت آیا قلب تو به این امر تعلّق گرفت که وجودی هست که  می تواند تو را از آن مهلکه نجات دهد؟ عرض کرد: آری  _ فرمودند: او خداوندی است که قادر  بر نجات است  در آن جا که هیچ نجات دهنده ای و فریاد رسی نیست.(3)

«الله اکبر» و «لا اله الاّ الله» دو بال معرفت الهی هستند که تسبیح و حمد الله را در بر دارند: در «الله اکبر»  اثبات وجود و بزرگی «الله»  است که حمد او می باشد و نفی محدودیت خدا است که تسبیح اوست. 

در «لا اله الاّ الله» نفی هر معبود دیگری است که تسبیح است و «اثبات الوهیت» او که حمد است تا آنجا که گفتن (توأم با ایمان) این جمله، موجب رستگاری خواهد شد« قولوا لا اله الاّ الله تفلحوا».

ص:30

بنابراین در «لااله الاّ الله» نیزهمچون «الله اکبر» صفت وجودی و صفت عدمی حضرت باری تعالی وجود دارد.

****

خلاصه این که هر فرد در حد فهم و شعور و درک و تجربه و تحصیل و استعداد خود می تواند به درجه ای از شهود و معرفت الهی برسد و وظیفه دارد در پیشرفت و ارتقاء در این راه، یعنی سلوک در معرفت حق تعالی تلاش کند و در هر حال با سعی در رسیدن به کمال شناخت در حد خود «ایمان و اعتراف به وجود و بزرگی «الله» داشته و « شهادت به یگانگی » او بدهد. «الله اکبر و اشهد أن لا اله الاّ الله»  

این معرفت نه تنها از طریق کسب علوم عرفانی و تلّمذ در محضر اساتید حاصل می شود بلکه با مشاهده ی دقیق اشیاء و پدیده های اطراف ما که معمولاً به دیدن آن ها عادت کرده ایم نیز به دست خواهد آمد و هر چه این دقت و هوشیاری و تدبر را زیادتر انجام دهیم در راه معرفت الهی پیشتر خواهیم رفت.

 برگ درختان سبز در نظر ه__وش_یار           هر ورقش دفتری است معرفت کردگار

بنابراین  شرط رسیدن به معرفت الهی هوشیار بودن است. «المؤمن کیس عاقل»(1)

لا اله الاّ الله» است و در عین حال متضمن و در بر گیرنده ی شهادت به رسالت و نبوّت انبیای پیشین نیز می باشد(1).

به همان نحوی که ایمان راسخ (مانند دیدن عینی یک مشهود) به وجود و یگانگی خداوند در رأس اعتقاد به هر دین توحیدی قرار دارد، ایمان به رسالت حضرت محمد(ص) نیز از اساس عقیده و ایمان به اسلام در مرحله ی بعد از توحید می باشد.

حد اعلای مراتب اعتقادی گوینده «اشهد ان محمداً رسول الله» رسیدن به شهود نبی اکرم(ص) است.

 آن چنان که بنابر روایات متعدد، حضرت علی(ع) در بعضی از موارد خود شاهد بر نزول وحی بر پیامبر(ص) بودند (مثلاً درباره نزول اذان).

 هر فرد مسلمان به موازات سعی در رسیدن به ایمان راسخ و نفس مطمئنه در توحید الهی بایستی به رسالت نبی اکرم(ص) نیز به مرز اطمینان کامل نزدیک تر شود تا در نهایت به آن برسد.                                                                                                                                                                        

درعین حال اعتقاد و اطمینان به رسالت حضرت ختمی مرتبت(ص) متضمن و در  برگیرنده اعتقاد به کل آیات قرآن کریم به عنوان وحی مُنزل از طرف خداوند به پیامبر(ص) می باشد و این اعتقاد تجزیه پذیر نیست و نباید به بعضی آیات قرآن ایمان داشت و برخی را باور نداشت (یؤمنون ببعض و یکفرون ببعض)(2).

شهادت به رسالت حضرت ختمی مرتبت تنها محدود به رسالت خود پیامبر(ص) نیست بلکه ایمان و اعتقاد به حلقه ی اتصالی را شامل می شود که آن

ص:32

حضرت به طور شاخص و برجسته در بین رشته ای است که پیامبران سلف(ع) قبل از آن حضرت قرار گرفته اند و ولایت معصومان در دنباله ی آن تا حضرت حجت علیهم السلام.

در اسلام همه ی پیامبران قبل که 25 نفر آنان نیز در قرآن نام برده شده اند موردقبول می باشند.(1)

روایت متقن و مورد قبول همه مسلمانان از قول پیامبر(ص): «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» و آیه ی قرآن که اهل بیت را معصوم دانسته است. و فرمایش رسول اکرم(ص): «من دو چیز گران بها را دربین شما باقی می گذارم: «قرآن و عترت»(2) و بسیاری مستندات دیگر بر ولایت ائمه اطهار(ع) دلالت دارد.

با توجّه به این که خداوندی که انسان را آفریده هرگز به او ظلم نخواهد کرد و او را بدون راهنما و در گمراهی رها نمی کند، با این که اختیار انتخاب به او داده است همواره راهنمائی و هدایت نیز فرموده است.

این هدایت (تشریعی) به وسیله ی پیامبران الهی قبل از حضرت محمد(ص) در زمانها و شرایط مختلف انجام گرفته و با بعثت نبی اکرم(ص) از نظر اصول عقاید و دستورات و تکالیف و احکام به مرحله ی کمال رسیده است. اما با پیشرفت علم انسان، که آنهم ملهم از هدایت الهی و زیر مجموعه ی علم مطلق حضرت باری تعالی است، و تغییر شرایط زمان و مکان، این اصول نیاز به تبیین و تطبیق با شرایط دارد که باز هم نیاز به هدایت است.

حال این هدایت جامعه ی بشری درباره ی تفسیر و کاربرد وحی کامل شده ی حضرت حق به وسیله ی چه کسانی باید انجام شود؟ عقلاً و منطقاً به وسیله ی کسانی که شایستگی این راهنمایی و تفسیر را داشته باشند.

کسانی چنین شرایط و شایستگی را دارند که اولاً خود مبّری از انحراف و گناه باشند و ثانیاً خود به دستورات (به نحو کامل) با انطباق با اصول آن عمل کنند و ثالثاً علم و معرفت لازم و کافی برای درک و تشریح  آن ها را داشته باشند.

حال با نگرش به نص و روایات متقن نبوی از طرفی و خصوصیات فردی و معلومات شخصی (مانند آنچه درباره امامان باقر و صادق (ع) جلوه گر شد) از طرف دیگر چه کسی (چه کسانی) شایسته تر از حضرت علی (ع) و ائمه ی معصومین می توانند باشند؟

 بنابراین اعمّ از این که در اذان جمله ی «اشهد ان علیاً ولی الله» گفته شود یا نشود مفهوم آن منطقاً در مسیر و جریان رو به رشد و نیاز فزاینده ی تشریح

ص:34

و تفسیر وتأویل اصول مُنزل بطور آشکار وجود دارد و به جای این جمله اگر استحباباً گفته شود «اشهد ان علیاً و اولاده المعصومین اولیاءالله» اتمام و اکمال بیشتری را خواهد داشت.

بر این منوال عقلانی و منطقی اولاً ایجاب می نماید که ولی خدا در طول زمان حی و حاضر باشد و ثانیاً اگر بنابه مصالحی در پرده ی غیبت به سر می برد این روند بوسیله ی محققین و پژوهشگرانی که در ادامه ی راه اولیاء الله گام برمی دارند و به عنوان  «فقیه» کسب علم و معرفت و تدّبر و تعمق کرده اند، به پیش رود.

است). معروفی که باعث دور کردن انسان از زشتی ها و پلیدی ها می گردد:  «...انّ الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر»(1) و او را آماده تزکیه می کند.

«قد افلح من تزکی»(1)        «قد افلح من زکیها»(2)

مرحله ی بعد از ایمان برای رستگاری «تزکیه» است. تزکیه به معنای «پاک کردن و رشد دادن...» است و در حقیقت خالص کردن و پاک نمودن آنچه تعلق به انسان دارد و بطور اعمّ، اعمال و رفتار و اخلاق و اموال و وابستگی ها و ارتباطات اجتماعی و... را در بر می گیرد که مبتنی بر ایمان و در جهت تعالی انسان به سوی خداست.

در آیات ذکر شده بالا عامل اصلی رستگاری «ایمان» و «تزکیه» ذکر شده است و در آیات زیر آنچه موجب نفی رستگاری می گردد بیان می شود:

«من اظلم ممّن افتری علی الله کذبا او کذّب بآیاته انّه لایُفلح الظالمون»(3)

«قل انّ الذین یفترون علی الله الکذب لا یفلحون»(4)

«... انّ الذین یفترون علی الله الکذب لایفلحون»(5)

در این آیات مبارکه، دروغ بستن به خدا یا تکذیب آیات او باعث عدم رستگاری قلمداد شده است. شاید حکمت تأکید بر این موضوع این است که افرادی ممکن است به دروغ ادعای پیامبری یا دریافت وحی از طرف خداوند بنمایند و یا اشخاصی اعمال و کردار و گفتار ناشایست و انحرافی خود را به خدا نسبت دهند و برای متقاعد کردن شنوندگان و احیاناً سوء استفاده از گمراهی آنان برای خود مقام و منزلتی کسب کنند و یا اموال و دارایی هایی به دست آورند.

این موارد در دوران حاضر هم مصادیقی دارد. مثلاً گروهی خود را پیرو دین و آیین خاصی می پندارند که در حقیقت زاییده ی فکر یک یا چند

ص:37

انسان است و هیچ گونه دلیل و مستند منطقی و عقلی در این که اصول عقاید آن ها وحی منزل باشد نیز وجود ندارد ولی بنا بر مصالح پاره ای سیاست های تجاوزگر و در جهت تأیید و تقویت و پیشبرد این سیاست ها، عقاید انحرافی و گمراه کننده خود را به عنوان یک دین یا آیین خداییی و وحی شده (به پیامبری دروغین) از طرف خداوند قلمداد می کنند.

این گونه آیین های ضاله از دیر باز مورد سوء استفاده کشورهای استعماری قرار می گرفته و چه بسا اصولاً به وسیله ی خود این کشورها ایجاد شده است و در طول زمان، دیگر استعمارگران نیز هر یک به نحوی پیروان این آیین ها را بازیچه دست خود قرار داده و معمولاً بیشتر برای مقابله با دین حق و نبوّت پیامبر اکرم(ص) و ایجاد تزلزل درایمان و اعتقاد مسلمانان یا مبارزه با نهادهای اسلامی از آن ها بهره می گیرند.

علاوه براین ممکن است سیاستمداران و دولتمردان بعضی از کشورهای ظاهرا ً اسلامی بخواهند پایه های حکومت ناحق خود را با تعبیر غیر واقعی از دستورات اسلام و در حقیقت دروغ بستن به خدا و رسول(ص) پابرجا و استوار کنند و بیشتر بصورت خانوادگی و موروثی حاکم بر جان و ثروت های خدادادی عده ای از مردم مسلمان باشند و حبّ حکومت و استیلا، آنان را وادار به چنین امری کرده باشد.

****

حاصل دیگری از آثار تبعی ایمان، اثر اجتماعی آن است که اسلام، م_ؤمن_ین را به ب_رادری و ات_حاد و هم آهن_گ_ی وکمک به یکدیگر دعوت می نماید:

«قل انما المؤمنین اخوة فاصلحوا بین اخویکم...»(1)

ص:38

«و اعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا...»(1)

«کلکم راع و کلکم مسؤول عن رعیته...»(2)

این دعوت ها شامل جامعه انسانی با ایمان است و به ملّیت یا قوم و طایفه یا نژاد خاصی اختصاص ندارد و تنها فصل مشترک انسان ها برای قرار گرفتن در این دایره؛ «ایمان» آن ها می باشد.

یکی این که چون برای سنجیدن کار خوب وکار بد یک معیار مشخص و ث_ابت_ی بدست نمی دهن_د وآن_چه بعنوان ملاک ارزیابی خوبی وبدی مطرح م_ی کن_ند واب_سته به ط_رز تفکر انسان ها و نحوه قضاوت شخصی یا گروهی آن ها می باشد و به ویژه منوط به یادگیری های فردی و اجتماعی افراد است، بالنتیجه نسبی می باشد نه مطلق ویکسان درهمه ی موارد مشابه.

بنابراین یک فرد ممکن است به عقیده ی خود عملی را خوب بداند و دیگری آن رابدتلقی کند.مثلاً بعضی افراد غیر مؤمن ممکن است کشتن بیماران لاعلاج را لازم و جایز بدانند و حتی برخی از چنین بیمارانی خود حاضر به کشته شدن باشند ولی در مقابل، افراد دیگری آنرا جنایت تلقی کنند.

بنابراین اگر ترازوی واحدی برای انسان درتشخیص و سنجش خوبی و بدی وجود نداشته باشد نمی توان به یک تعریف یکسان ومورد قبول عامّه رسید.

حال این معیار تشخیص وسنگ ترازوی استاندارد برای بشر را چه کسی باید معین کند ؟

  خالق بشر: خدا

خدا برای همه ی عالم یکی است؛ بنابراین آن چه برای معیار سنجش  موارد  اصولی  زندگی  بشر لازم است به طور یکسان به وسیله ی او تعیین می گردد و  به  صورت  «تشریع» و «هدایت تشریعی» به انسان ابلاغ و (به وسیله ی رسولان  خدا) دستور داده می شود. ولی در بعضی کارهای زندگی عادی و  روزمره ای که بستگی به شرایط متفاوت دارد ممکن است افراد بنا به تفکر و تعقل واندیشه خود که آن هم موهبت الهی است روش ها یا شیوه های گوناگونی به کار بندند که این روش ها وشیوه ها در جوامع مختلف با یکدیگر

ص:40

تفاوت داشته باشد. مثلاً نظام مدیریت درکشور یا قانون اساسی یا قوانین و مقررات جاری یا عادات و رسوم ملی و محلی و غیره که متناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی و اقلیمی و... هرجامعه وکشور و ملت ممکن است با جوامع دیگر متفاوت باشد. البته در یک جامعه ی با ایمان این قوانین  و مقررات و رسوم  و آداب موضعی و محلی نباید از چهارچوب «تشریع» تعدی کند و مغایر با دستورات الهی باشد.

اِشکال دیگری که در طرز تفکر مکتب «بشر دوستی» و «اصالت اخلاق»  وجود دارد  ضمانت  اجرایی آن است. در مکتب خدا پرستی ناظر بر اجرای  اع_مال ان_سان ذات  باری تعالی است که احاطه ی کامل  و نظارت جامع بر همه ی اعمال مخلوق دارد و هر مؤمن به دین الهی در خلوت و جلوت و در پنهان و آشکار، خود را در محضر خدا احساس می کند. و به همین جهت است که فرموده اند: «عالم محضر خداست درمحضر خدا معصیت نکنید».

اما وقتی کسی صرف نظر از ایمان به خدا و بنا به رأی شخصی یا گروهی کارهای خود را در حیطه ی زندگی در این دنیا محصورکند، ممکن است دست به هر جنایت وتجاوز و تعدی نسبت به دیگران بزند؛ در این صورت تنها زورمندان و سلطه طلبان که معمولاً اقلیتی بیش نیستند حاکم بر انبوه ستم دیدگان ومحرومان وضعیف داشته شدگان خواهند شد و چون اعتقادی به نظارت خدای توانای عالم ندارند هر چه را در راستای تأمین منافع و دفع ضررهای دنیایی خود ببیند از انجام آن خودداری نخواهند کرد. نمونه های  فراوانی از  این  طرز تفکر و  شیوه ی عمل از دیرباز در جوامع مختلف بشری  رایج  بوده و هست و به ویژه در جنگ جهانی دوم و بعد از آن مثال های زیادی را شاهد بوده و هستیم (مکاتب بشر دوستانه و اخلاقی). جالب این که عوامل

ص:41

اصلی وفرماندهان این گونه جنایات، بعضی حتی خود را پیرو ایمان به خدا و ادیان الهی نیز نشان می دهند و این چیزی نیست جز فریب توده ها از طرفی وقانع کردن مزدوران و اجرا کنندگان اعمال جنایی آن ها  از طرف دیگر  و شاید  در  پاره ای  موارد  «خود فریبی» و یا توجیه نیات شوم و کردار جنایت کارانه آن ها با تمسک به بهانه هایی مانند «بشر دوستانه» یا «حقوق بشر» و «مبارزه با تروریسم» باشد که اخیراً نیز بسیار شایع شده است.    

 با توجّه به این نکته که درقرآن کریم «عمل صالح» موکول به «ایمان» و برپایه ی آن ذکر گردیده، یعنی مقدم بر«نیکوکاری» همواره «باور به خدا» وتبعات آن قرارداده شده است، بنابراین برای اعمال نیکو یک نوع استاندارد الهی برای همه ی افراد انسانی بدست می دهد و این موازین موکول به برداشت شخصی وسلیقه ای نمی شود و از حالت نسبی (نسبت به عقاید شخصی) به حالت مطلق (به صورت احکام الهی) درمی آید.

حال دو پیام عمده را می توان از این ندای آسمانی دریافت کرد: یکی  پیام کلی وعام و دیگری پیام مصداقی و خاص. در پیام عام وکلی، مسلمان را دعوت می کند که در هر مورد نیکویی(خیر)، بهترین را طلب کند و در پی یافتن برترین و بالاترین باشد وهمواره به سوی بی نهایت حرکت کند و به هدف های کوچک وکم ارزش راضی و قانع نباشد.

اولاً در انتخاب «ارزش» بالاترین وبرترین آن را برگزیند وثانیاً در راه نیل به هدف ارزشی خود به موفقیت محدود بسنده نکند وازتلاش دست برندارد و در راه بدست آوردن حداکثری آن گام بردارد.

در وصف یکی ازعلمای دینی نقل شده است که درحالی که مریض و مشرف به موت بود، از اطرافیان خود خواست به نزد عالم دیگری بروند و

ص:42

مسأله ای را ازاو سوال کرده  و جوابش رابیاورند، اطرافیان به گوشه وکنایه به او فهماندند که دیگر امیدی به زنده ماندن اونیست.وی گفت: اگر این نکته رابدانم وبمیرم بهتر از آنست که ندانسته بمیرم(1).

در یکی ازدعاهای ماه رجب آمده است «اعطنی بمسئلتی ایاک جمیع خیر الدنیا وجمیع خیرالاخرة» ازاین عبارت چنین مفهوم می شود که وقتی خواهش خود را دربرابر حضرت باری تعالی مطرح می کنیم  محدود به این «خیر» یا آن نکنیم؛ بلکه همه ی خوبی های دنیا و همه ی خوبی های آخرت راطلب نماییم. درجهت دیگر که همسنگ ومعادل همین خواسته محسوب می شود دردنباله ی دعا می آید «واصرف عنی بمسئلتی ایاک جمیع شرّ الدنیا وشرّ الاخرة» که درحقیقت نفی کلیه ی بدیهای دنیا وآخرت است که این هم خواسته ای درحداکثر است.

دعاهای روایت شده ازائمه ی معصومین(ع) عموماً شامل خواسته های حداکثر است وطلب موردی و محدود کمتر درآن ها دیده می شودواگر هم درمورد خاصی دعا می شود درهمان مورد نیز درحد اکثر طلب می گردد.                        

نکته ی قابل یادآوری این که گرچه طرح درخواست به پیشگاه الهی ممکن است جامعیت وشمول وگستردگی داشته باشد وتلاش بنده نیز درحد اعلای امکان انجام گیرد ولی انتظار اجابت وپاسخ حضرتش را باید موکول به اراده و مصلحت او دانست.با این که فرموده است: «ادعونی استجب لکم» اما ذات باری تعالی مقید ومحدود به شکل واندازه و میزان استجابت همه ی خواست های بنده و نحوه ی آن نیست.

ص:43

گرچه حضرت حق بنده را درامکان انتخاب نوع ودامنه ومیزان و وسعت خواسته های خود محدود نفرموده ولی مؤمن رامحدود به حدود شرع نموده است که دراین راستا می تواند بسوی بی نهایت پیش رود. درمقابل بنده ی با ایمان پس ازمرحله ی «ادعونی» به آنچه در مرحله ی «استجب لکم» حاصل شده است راضی وخشنود می باشد وتسبیح حضرتش گوید؛ زیرا خداوند است که منزه مطلق است.دراین صورت بنده ی مؤمن هیچگاه زبان به گلایه نگشاید ودراندیشه وایمان وباور وعمل خودبه این مفهوم می رسد که «هرچه از دوست می رسد نیکوست»

«سبحان الله»

 منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن

                                                      من__م ک__ه دی__ده ن_یالوده ام به بد دی_دن

حافظ

این حالت تسلیم و رضا علاوه بر بُعد معنوی وعرفانی آن که حدیث مفصل دارد در زندگی مادی و دنیایی انسان هم باعث آرامش فکر وبروز فعالیت و شکوفایی استعدادهای نهفته ی بشر می گردد و منجر به سعادت او در دنیا خواهد شد که البته سعادت آخرت را نیز در پی خواهد داشت. وقتی حضرت زینب(س) پس از آن همه مصایب و ناراحتی های جان فرسا دربرابردشمن می فرماید «ما رأیت الّا جمیلا» مسلماً دروغ و تظاهر نیست؛ بلکه واقعیتی است که همه کس امکان درک آن را ندارد.

تعداد زیادی از انسانها و شاید اکثریت، دراقیانوسی از آمال وآرزوهای پایان ناپذیر غوطه ورند غافل از این که محدوده ی عمر یک فرد بطور طبیعی گنجایش رسیدن به همه ی آن ها رانداردولی این هم خلقت خداوند است که انسان را «هلوع» آفریده است.

ص:44

ی__ا م___ن ب___دن__ی__اه اشت_غ_ل                         و غرّه (قد غرّه) طول الام_ل

ال__م__وت ی_طأت__ی ب__غ__ت_ةً                     وال__ق__ب_ر صُن__دوق ال_عمل(1)

در اینجا توجّه به  این نکته ی، مهم ضروری است که همه ی خواسته های مادی بشر هرچند وسیع و زیاد باشد باز هم درمقابل رسیدن به وصال معبود کوچک و بی اهمّیت است (اللهم ارزقنا) و این است «نهایت بی نهایت» راه انسان که ازطریق عبودیت حضرت حق بدست می آید وهدف ازآفرینش انسان (و جن) نیز همین است: «و ما خلقت الجن و الانس الّا لیعبدون»(2).

راه رسیدن به این وصال را رهروان وسالکان طریقت عرفان می پیمایند وشرط توفیق درآن پیروی ازآنان است که پیشروان وائمه ی آنان؛ خاندان عصمت و طهارت می باشند که باید شیعه ی واقعی آنان بود تا به وصال یار رسید.

بطور خلاصه باسنجش ارزش همه ی انواع خواسته های انسانی ودرهمه ی ابعاد واندازه های آن وحاصلی که در صورت نیل به این خواسته ها بدست می آید این نتیجه بطور وضوح درپیش روی آدمی قرار می گیرد که سیر صعودی زندگی انسان به سوی بی نهایت ورسیدن به قرب جوار الهی است و هر هدف محدودتری درصورتی ارزش توجّه به آن وجود دارد که پله ای بین راهی برای این صعود باشد و هیچ گونه جایگزینی برای هدف نهایی وجود ندارد و مفهوم کلی «خیر العمل» در اینجا جلوه گر می شود.

 پیام دیگری که از این شعار اسلامی به گوش می رسد از مفهوم مصداقی آن استنباط می گردد. بسیاری از علمای دین منظور از «خیر العمل» را «نماز»

ص:45

دان_سته اند و بعضی از علمای شیعه نیز آن رابه ولایت اهل بیت (ع) تعبیر کرده اند با کمی تأمل، چنین به نظر می رسد که این تعابیر مصداقی نه فقط مغایرتی با مفهوم کلی ندارد بلکه درنتیجه ی نهایی کاملاً منطبق با آن است.

یکی از تفاوت های عمده ی اسلام با سایر ادیان الهی وجود فریضه ی نمازهای یومیه در این دین می باشد.

درباره نماز چه در قرآن و چه در روایات، مطالب بسیار بیان شده است و دانشمندان وپژوهشگران و نویسندگان، کتاب های زیادی نگاشته اند که از حوصله ی بحث موجود خارج است ولی مختصراً به چند نکته اشاره می شود: «نماز ستون دین است» و «اگر نماز مورد قبول حق واقع شود بقیه عبادات نیز مقبول است و اگر  رد  شود سایر عبادات نیز  رد می شود».

یک نکته ی روانشناختی ظریف و در عین حال مهم در نماز موجود است که ارتباط نزدیک و پیوسته ای هم با اذان دارد:

انسان درن نیّات و تصمیمات و اجرای اعمال خود همواره تحت تأثیر و کشش و جاذبه ی نیاز های اورگانیک1(1) قرار دارد. این نیازها که تأمین آن ها لازمه ی اولیه ی بقاء و حیات مادی انسان است در حقیقت از نظر مادی زیر بنای «حرکت» در بشر به حساب می آید. از طفل نوزاد تاپیر کهنسال هنگامی که گرسنه یا تشنه می شوند یک عکس العمل حرکتی از خود نشان می دهند. این عکس العمل در حیوانات و حتی گیاهان و به طور کلی در موجودات زنده  هر یک به شکلی دیده می شود.

آن چه از یک انسان مؤمن انتظار می رود این است که رفع نیازهای اورگانیک خود رادر چارچوب «تشریع» برآورده کند و درحقیقت شأن خود

ص:46

را به عنوان یک انسان حفظ نماید. مثلاً غذایی که می خورد از جنس حلال باشد و از راه حلال بدست آمده باشد والاّ یک گاو یا الاغ یا ببر یا پلنگ هیچ گاه نسبت به حلال وحرام بودن خوراک خود یا طریقه ی کسب آن و یا رعایت انصاف وعاطفه، اندیشه نمی کنند واگر انسان هم این چنین باشد مصداق «اولئک کالانعام بل هم اضل» خواهد بود.

نماز تصحیح کننده مسیر فکری و عملی انسان درمحدوده ی تشریع است و این که می فرماید:

«الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر» به مناسبت همین خاصیت نماز است. انسان در فکر و اراده و بالاخره درعمل خود همواره بر سر دوراهی ق__رار می گیرد: یکی پیروی از «خطوات شیطان » ودیگری «صراط مستقیم».

 تأمین نیازهای اورگانیک از هردوراه امکان دارد و انسان درسایه ی لطف و رحمانیت الهی مختار به انتخاب یکی ازاین دوراه است. شیطان بنا بر سوگندی که درپیشگاه حضرت احدیت یاد کرده است پیوسته سعی می کند انسان نیازمند را به پیروی ازخود بکشاند و لذّت موقتی و ناپایدار انحراف از راه خدا را نزد بشر شیرین جلوه دهد و تنها بندگان مخلَص توان رهایی از چنبره فریب شیطان راخواهند داشت ونماز چنین توانائی وامکانی را به انسان عطاء می کند و وقتی تسلیم شیطان نشد جمله ی نیّات و رفتار و کردار او در مسیر شریعت الهی (دین) جریان خواهد یافت و بدین سان نماز ستون محکمی دراساس و پایه دین به حساب می آید و مصداق «خیرالعمل» برای نماز تحقق می یابد.

همان طوری که اشاره شد در تحلیل بعضی از علمای شیعه مصداق «خیر العمل» ولایت ائمه معصومین(ع) ذکر شده است که اگر عمیقاً به این نظر

ص:47

توجّه کنیم انطباق آن را با مصداق «نماز» و همچنین بامفهوم کلی«خیرالعمل» در می یابیم.

زیرا از طرفی ائمه(ع) هریک خود اسوه و نمونه ی معصومیت بوده اند. و خداوند اراده فرموده است که همه ی پلیدی ها را از خاندان عصمت بزداید و آنان را پاک و مطهر گرداند(1) که نتیجه ی نماز هم «تنهی عن الفحشاء والمنکر» است، که نهایت آن معصومیت می باشد. و ازطرف دیگر چون علاوه بر عصمت، هریک از ائمه(ع) دانشمند زمان خود و زمان های بعدی بوده و همچنین دارای سجایای اخلاقی و حس__ن رف_تار ویژه و بالاتر ازهمه عرفان و عبودیت الهی بوده اند، راه آنان مصداق «صراط مستقیم» و محبت و پیروی از آنان مصداق «خیرالعمل» می باشد.                                                

      بنابراین مفهوم کلی «خیرالعمل» نه تنها با مصادیق ذکر شده (نماز و پیروی اهل بیت) مغایرتی ندارد بلکه باتوجّه به مفاهیم این مصادیق، انطباق کامل با آنان دارد.

حتی حضرت آدم(ع) که به عنوان یک انسان دارای نیازهای اورگانیک از جمله میل به جاودانگی زندگی داشته فریب وسوسه ی شیطان را می خورد که شیطان آگاهانه براساس همین تمایل انسان نقشه ای طرح ریزی کرده بود و به او وعده داد اگر از آن گیاه نهی شده بخورد زندگی جاودان خواهد یافت «فازلهما الشیطان...»(2) ولی  پس از این لغزش و تزلزل بلافاصله آدم(ع) به خود آمد و گوش به فرمان الهی داد و توبه کرد و خداوند توبه ی او را پذیرفت: «فتلقی آدم من ربّه کلمات فتاب علیه انه هو التواب الرحیم»(3).

ص:48

گرچه این سرپیچی از نهی الهی (یا به قول بعضی از علما ترک اُولی) موجب بیرون راندن حضرت آدم(ع) و همسرش از باغ مخصوص شد ولی پشیمانی و توبه ی بی درنگ او باعث زدوده شدن اثر این سرپیچی و ابقاء او در دایره ی عصمت و نبوّت گردید بطوری که خداوند درباره ی خلقت آدم به ملائکه فرموده بود اورا جانشین خود در روی زمین قرار داده و علم اسرار آفرینش و نامگذاری موجودات به او آموخت(1).

حضرت و قیاس با سایر احادیثی که از ایشان مروی است شاید عقلاًَ و منطقاً نیز قابل پذیرش نباشد.

عبارت «حی علی خیرالعمل» از زمان تشریع در اذان وجود داشت (باستناد تاریخ معتبر) و در دوران خلافت ابوبکر و اوایل خلافت عمر هم متداول بود ولی به دستور عمر به عنوان این که اگر بهترین عمل، نماز تلقی شود ممکن است مسلمین حاضر به رفتن به جبهه های جنگ و شرکت در نبردهای خطرناک نشوند و به جای آن نماز بخوانند که خطر کشته شدن را هم ندارد، حذف گردید(1).

در اثبات این که «حی علی خیرالعمل» به هیچ وجه مانع از واجب مسلّمی که جهاد باشد نمی گردد به ذکر چند نمونه اکتفا می شود: نمونه ی بارز، شرکت مسلمین در غزوات زمان پیامبر(ص) (بعد از هجرت) که با وجود جمله ی «حی علی خیرالعمل» در اذان، مسلمانان گروه گروه به طور داوطلبانه در رکاب پیامبر (ص) می جنگیدند و در حین نبرد در وقت نماز اذان گفته می شد و شامل جمله ی مذکور هم بود و به هیچ وجه ادای این جمله مانع از شرکت مسلمین مؤمن حقیقی (نه منافق)  در ابراز شجاعت یا موجب ایجاد تعلل آنان در جنگیدن با کفار نمی شد.

نمونه ی شگفت انگیز و آموزنده ی دیگری که پیام بخش بسیاری از مبارزات حق طلبانه و عدالت خواهانه در دنیا حتی در گروه های غیر مسلمان می باشد، قیام حضرت سید الشهداء امام حسین(ع) علیه زورگویی و فساد و استبداد است(2). جالب این که در زمان اوج این نبرد نابرابر در ظهر عاشورا با ندای «الله اکبر» اذان و ادامه ی آن که «حی علی خیر العمل» را هم در بر

ص:50

داشت، امام و یارانش در زیر باران تیرهای دشمن به نماز ایستادند و فرمان «حی علی الصلاة» و «حی علی خیرالعمل» الهی را جامه ی عمل پوشاندند و با وجود تعداد اندک در برابر کثرت دشمن، هیچگونه تزلزلی برای ادامه ی نبرد تا شهادت در آن ها ایجاد نگردید: در پاسخ به ندای «حی علی خیرالعمل» نماز عشق را در محراب شهادت بر پا داشتند.

نمونه ی دیگری که نسل حاضر شاهد عینی آن بود؛ رزمندگان مؤمن و معتقد کشور ما در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران می باشد. این جنگجویان و مدافعین داوطلب از روی عشق و علاقه با آرزوی شهادت بدون تزلزل در نیّت خود و با استحکام اراده و ایمان در جبهه های جنگ هر روز و شب ندای «حی علی خیرالعمل» را در اذان می شنیدند و نماز می گزاردند و ذره ای از قصد و عمل جهادی خود کم نمی کردند و آرزوی بسیاری از آن ها پیوستن به صف شهدا و پیروی از شهدای کربلا بود ضمن این که به راستی «بهترین عمل» را نماز می دانستند و آنرا در سخت ترین شرایط هم به جا می آوردند.

از مجموع این نمونه های عملی چنین نتیجه گیری می شود که «حی علی خیرالعمل» که گویای بهترین عمل یعنی فریضه ی نماز می باشد به هیچ وجه مانع و رادع و جلوگیری کننده ای برای «جهاد» که آن هم فریضه ی دیگری در جای خود است نخواهد بود و استدلال کسانی که پیام آن را بازدارنده شرکت مسلمین در جهاد تلقی کرده و می کنند بسیار سست و بی پایه می باشد که در عمل هم ثابت شده است.

همانطوری که اشاره شد جای تأکید دارد تا مجدداً یادآور گردد که عبارت «الصلاة خیر من النوم» و اِسناد آن به روایتی از رسول اکرم(ص) علاوه بر این که این گونه روایات سند محکمی ندارد، از جهت منطقی هم با

ص:51

توّجه به روش و سیره ی آن حضرت نمی توان آن را منسوب به آن حضرت دانست. زیرا حضرت پیامبر(ص) که حتی نماز شب را (علاوه بر فرائض ی_ومی_ه) ب_ر خود فرض می دانستند و سخنی از روی میل شخصی و هوس نمی فرمودند (ما ینطق عن الهوی) دور از عقل و منطق به نظر می رسد که نماز را بهترین عمل ندانند و نظری غیر از این بدهند (چه نظر شخصی و چه مبتنی بر وحی).

علاوه بر این، جمله «الصلاة خیر من النوم» استحکام و جامعیت سایر جملات اذان را ندارد و توّجه به معنا و مفهوم آن هم مؤید  عدم آهنگی و همچنین سبک بودن آن نسبت به دیگر جملات اذان می باشد.

اگر بگوییم «الصلاة خیر من النوم » بر این سیاق می توان موارد زیاد دیگری را ذکر کرد که از نظر مفهوم مشابه و هم سنگ آن است مثلاً: «الصلاة خیرٌ من الاکل» یا «الصلاة خیر من الشرب» و «الصلاة خیر من المشی»  «الصلاة خیرٌ من...» که می توان کلیه ی اعمال عادی و روزانه انسان را در مقایسه با نماز قرارداد که نماز بهتر از آن ها است.

بنابراین، معنا و مفهوم این جمله هم جامعیت سایر جملات اذان را ندارد و هم عدم سنخیت آن با سایر جملات بارز است.

«الله اکبر» دو وجه دارد یکی وجه اثباتی: «وجود الله» با همه صفات او که «حمد» است و دیگری وجه نفی: مبری بودن ذات اقدس «الله» از هرگونه محدودیت و نقص که « تسبیح» الهی است.

«لا اله الاّ الله» نیز دو وجه دارد: یکی وجه نفی: هیچ معبودی جز «الله» وجود ندارد که «تسبیح» است و دیگری وجه اثباتی: وجود «الله» با نظر به همه صفات جلال و جمال او که «حمد» می باشد. ضمناً وجه وجود در هر دو مورد را می توان نتیجه ی منطقی وجه دیگر دانست.

وجود و یگانگی «الله» است و ایمان به نبّوت رسول اکرم(ص) و رسل قبل (و در دنباله آن ایمان به ولایت ائمه اطهار (ع)) و کوشش و تشویق به بر پا کردن نماز و شتاب به سوی رستگاری و اعمال نیکو و بهترین آن همگی زیر مجموعه ی  ایمان به وجود «الله» و توحید است  و هیچ عقیده ای خارج از این محدوده به سعادت واقعی انسان منتهی نخواهد شد.

طهارت تلقی کنیم باز هم هردو مصداق «نماز» و«ولایت» مانعةالجمع نخواهد بود و مغایرتی با مفهوم کلی آن نیز نخواهد داشت.1 (1)

نکته دیگر این که چون نعمت عطا شده یعنی «کوثر» بصورت فزاینده ای در طول زمان گسترده است، شکرگزاری آن تبعاً دارای چنین حالتی است (ک_ه به وسیله پیروان حضرت پیامبر اکرم(ص) تا قیام قیامت اقامه می شود). به عبارت دیگر نتیجه گیری می شود که «نماز» رانیز می توان از مصادیق «کوثر» تلقی کرد و بدین صورت «قدقامت الصلوة» جلوه روشن تر و مشخص تری از گستردگی وادامه ی نماز رانشان می دهد.

دراین باره توجه خواننده محترم رابه قسمتی از تفسیر سوره ی کوثر در«پرتوی از قرآن قسمت دوم جزءسی ام» نوشته مرحوم آیت اله طالقانی(ره) جلب می نماید:

«فصل لربک وانحر: این آیه تفریع به آیه ی سابق و به گفته عموم مفسرین امر به شکرگزاری درمقابل اعطاءکوثر، بوسیله ی نماز است......

       و شاید امر تفریعی «فصّل» متضمن جزاء شرط مقدر باشد: یعنی چون به تو کوثر اعطاء کردیم برای این که این منبع فیاض را هرچه بیشتر و به هرسو جاری گردانی، باید برای پروردگارت همی نماز گزاری و قربانی نمایی،  زیرا نماز کامل، پیوستگی به پروردگار و باز نمودن مجاری روح از موانع نفسانی، برای جریان فیض و رحمت، و قربانی، انفاق گرانبهاترین حیوانات موردعلاقه برای پروردگار است. این نماز و قربانی است که سرچشمه ی کوثر را به روی شخص و بسوی خلق می گشاید و باترک آن هر سرچشمه ی خیری بسته و خشک و حیات انسانی جامد و ساکن و ناپایدار می گردد.»

در این تفسیر نیز پیوستگی «نماز» وتبعیت آن از نعمت «کوثر» موردتأکید قرار گرفته است و شاید بتوان گفت که تابع و متبوع هردو کوثر هستند.

ص:56

ص:57

مؤذن با بیان مکّرر جملات این آوای ملکوتی و دقت و تعمق در مفاهیم آن و اقرار به ایمان داشتن به این مفاهیم مرتباً در راه بالا بردن سطح اعتقاد خود و تقویت انگیزه عقیدتی (ایدئولوژیک) در اعمال و رفتار و بیان و برخورد با جهان خارج از خود گام برمی دارد و چنین امری باعث می شود که در انتخاب راه زندگی، شیوه ی اصلح را برگزیند و از ارتکاب اعمال زشت و ناپسند پرهیز نماید و به طور خلاصه به سوی تقوا و رستگاری پیش رود. به ویژه این که معمولاً گوینده اذان و بسیاری از شنوندگان آن سپس رهسپار اقامه ی نماز می شوند که خود عامل مؤثر دیگری در اصلاح فکر و عمل انسان ها و بازداشتن آن ها از زشتی و ناپسندی (فحشا و منکر) است.

مؤذن با اظهار و بیان جملات اذان نه تنها به خاطر راسخ شدن اعتقاد خود از دست زدن به اعمال زشت پرهیز می کند بلکه همچنین اگر متأثر از وسوسه های شیطانی در شرایطی قرار گیرد که در شرف ارتکاب عمل زشت باشد در بین افرادی که او رابه عنوان گوینده ی جملات اذان می شناسند، ازانجام عمل زشت خجالت می کشد وبه خاطر آبروی خود ملاحظه وپرهیز می کند و با کمی تفکر وعاقبت اندیشی و توجّه به حضور درمحضر حضرت باری تعالی به این نتیجه منطقی خواهد رسید که چگونه حاضر نیست آبروی خود را در اجتماع بندگان خدا از بین ببرد ولی پرهیز وتقوای او بخاطر حفظ آبرو در پیشگاه معبود نباشد؟ وبالنتیجه در این سیر تکاملی به خلوص در عمل و گفتار خود نزدیک می شود.  نتیجه: تقوای مؤذن.

از طرف دیگر مشابه همین تأثیر یعنی گرایش به خلوص و تقوا، در شنوندگان اذان هم به نسبت های مختلف ایجاد خواهد شد.

ص:59

چه بسا شنونده ی اذان با شنیدن جملات آن هماهنگ بامؤذن، آن را زمزمه و تکرار کند و به مفاهیم آن اندیشه نماید که در سازندگی فکر و استواری ایمان او مؤ ثر خواهد بود.

کسی که به مفاهیم اذان ایمان پیدا کند و به ویژه به دوجمله ی ابتدائی و انتهائی آن (تکبیر وتهلیل) توجّه نماید، هیچگاه دروغ نخواهد گفت؛ زیرا دروغ گفتن یا برای جلب نفع یا بخاطر دفع ضرر است که با قانع کردن و تلقین باور غیرواقعی به بنده ی دیگر انجام می شود. بنابراین اگرکسی واقعاً به بزرگی و یکتائی خدا ایمان داشته باشد خدا را برترو بالاتر ازهمه ی موجودات ومخلوقات عالم (بدون مقایسه با آن ها) می داند و باور دارد که نفع واقعی دراطاعت او و ضرر حقیقی در سرپیچی از فرمان وی می باشد و منطقاً و عقلاً مرتکب دروغ گویی نخواهد شد.

درباره خودداری انسان از ارتکاب سایر نواهی و معاصی نیز این چنین است. دزد که از پلیس (بنده خدا) می ترسد وخود را از او مخفی نگه می دارد، چگونه از خالق بندگان (خدا) نمی ترسد و در پنهان از دیدگان عباد دست به معصیت درحضور معبود می زند؟

همچنین اثرات قاطع ایمان به «تکبیر و تهلیل» در ایجاد تمایل و گرایش افراد به اجرای اوامر و نواهی الهی غیر قابل انکار است.

به عبارت دیگر ایمان عمیق به این دو اصل توحیدی که تبعاً ایمان به موارد دیگر دستورات الهی را در پی خواهد داشت انسان را در محدوده ای قرار می دهد که آن را «تقوا» می نامند. یعنی «تقوی الله» (پرهیز برای خدا) خط مشخصی است که رسم کننده آن خداوند است و پوینده و حرکت کننده ی روی آن خط، بنده خالص شده خدا است و این چنین بنده ای را

ص:60

شیطان (این دشمن قسم خورده ی بنی آدم) هم قادر به فریب و منحرف کردن نیست.(1)  

شاید سرّ این که هر بنده ی مسلمان موظف است در شبانه روز حداقل ده بار از درگاه خداوند طلب هدایت به راه راست نماید.(2) یکی این است که انسان به یاری خدا از خط تقوا دور نشود و همواره تأثیر کشش ها و تمایلات منحرف کننده از این خط را با نیروی ایمان و اخلاص خنثی نماید و از قوه ی جاذبه ی بسیار قوی وسوسه های شیطان به عالم خارج از این جاذبه پرواز کند و از فرو افتادن در دام او ایمن شود تا بتواند به آزادی به سوی خدا و سیر الی الله و بالنتیجه سعادت ابدی رهسپار گردد. ان شاء الله

تعبیر دیگری که می توان داشت این که عبادت عملی (حسن فعلی) در حیطه ای قرار دارد که محصور در عبادت نظری (حسن فاعلی) است. یعنی عبادت عملاً در محدوده ی ایمان واقع است و عقل گرچه حجت است ولی در خارج از سیطره ایمان نمی تواند معیار سنجش مطلق قرار گیرد. (حسن فاعلی و حسن فعلی)

یکی از پیامدهای مهم اذان اثر در روحیه و آرامش فرد و دور کردن او از نگرانی ها و ناراحتی های زندگی است زیرا موجب یاد خدا و عظمت و یگانگی او می شود که بنا به فرمایش حق جلّ و علا «الا بذکر الله تطمئن القلوب» است(3).

ص:61

بنابراین در بررسی اثرات و پیامدهای اجتماعی اذان، نکاتی اضافه بر اث_رات ف_ردی آن م_ورد ت_وّج_ه قرار خواهد گرفت که تا حدی متفاوت با پی آمدهای فردی است ولی از آن جدا نمی باشد.

هنگامی که آوای پر محتوای اذان به دست امواج صوتی سپرده می شود و در فضای گسترده ای به گوش انسان ها می رسد، ابهت و عظمت اسلام در اجتماع طنین انداز می گردد، و نشان دهند قدرت معنوی و همچنین کثرت مؤمنین به اسلام می باشد.

وقتی گروهی از مسلمین با شنیدن بانگ اذان بطور جمعی و انفرادی رهسپار عبادتگاه (مسجد) می شوند هر بیننده ای را ممکن است متأثر سازد و ترغیب به همراهی آنان به سوی مسجد نماید (تأثیر اجتماع روی فرد) و این عمل گروهی که منجر به اقامه ی نماز جماعت می شود اتحاد بین مؤمنین و همدلی و هماهنگی آنان را بیشتر می کند (تأثیر اجتماع روی اجتماع) و این نکاتی است که بطور کلی در روانشناسی اجتماعی مورد بحث قرار گرفته است.

درعین حال شرکت عده ای در یک حرکت هماهنگ و همزمان که با ندای «الله اکبر» اذان شروع می شود یک  نمایش اجتماعی و تظاهرات (دمونتراسیون) دینی است که در سایر ادیان به این صورت وجود ندارد و اگر هم در بعضی از قبایل کوچک بدوی و غیر متمدن حرکات دسته جمعی مذهبی به چشم می خورد اولاً این حرکات هیچگاه فرهنگ پربار غنی همچون اذان و حرکت به سوی نماز را در بر ندارد و ثانیاً اغلب مبنای خرافی و افسانه ای دارد که در دنیای متمدن، منسوخ و فراموش شده می باشد . درحالی که آوای اذان و حرکت به سوی نماز و ادای فریضه بصورت جماعت

ص:63

در همه ی جوامع بشری اعم از پیشرفته و غیر آن، قابل طرح است که بسیار جالب و باشکوه و تحسین برانگیز بوده و اهمّیت و جذبه آن بین متمدنین بیشتر می باشد (نمونه بارز این مورد در نماز جماعت در مراسم حج تمتع بسیار چشمگیر است).

اذان بعنوان فراخوان عمومی به نماز تلقی می شود که (نماز) خود عبادتی از طرف مسلمین به درگاه خداوند یکتای واحد و ایمان به رسالت پیامبری واحد و بر طبق دستور العمل و کتابی واحد (از نظر متافیزیکی) و رو به سوی نقطه ای واحد (از نظر فیزیکی) یعنی قبله (کعبه مسجد الحرام) انجام می گیرد.

برای هر نمازگزار ممکن است چنین تصویری در ذهن مجسم شود که در تمام ساعات شبانه روز در سراسر جهان، متناسب با اختلاف افق و ساعات نقاط مختلف دنیا، عده ای از هم کیشان وی رو به سوی یک مرکز (خانه خدا) به عبادت می پردازند و در مقدمه ی این عبادت ندای ملکوتی اذان در تمام اوقات شبانه روز در جای جای کره ی ارض می تواند طنین انداز باشد. این تصور خود ممکن است موجب احساس رضایت و افتخار  این مسلمان از مسلمان بودن خود شود و به انجام هر چه بیشتر عبادات و نزدیکی به خدا کوشا گردد (تأثیر اجتماع روی فرد). ضمناً در چنین شرایطی هر فرد مسلمان در دنیای گسترده روی کره زمین و بین اجتماع میلیاردها انسان خود را تنها نمی یابد و میلیون ها مسلمان دیگر را همراه و همفکر خود به حساب می آورد که این امر به نوبه ی خود باعث تقویت روحیه و ثبات عقیده و پیگیری بیشتر احکام اسلام در بین افراد جامعه مسلمان خواهد شد و پایداری آن ها را در برابر تجاوزات و تعدیات دشمنان اسلام و ره پویان کفر و الحاد افزایش خواهد داد.

ص:64

علاوه بر این، احساس وجود این فصل مشترک با مسلمانان دیگر مألاً باعث همبستگی و اتحاد بین مسلمین خواهد شد و در عین حالی که همدیگر را نمی شناسند و ارتباط مستقیمی با هم ندارند ولی در اندیشه ی هر فرد مسلمان مؤمن که در هر زمان خود را در زمره ی سایر مسلمانان حس می کند که در حال عبادت به سوی کعبه واحد هستند، اتحاد و همبستگی او را با سایر هم کیشان راسخ تر می نماید.

خداوندا !!

ما را یاری فرما تا گوش جان به آوای ملکوتی اذان سپاریم و به سوی نماز رو آریم و با پیروی از رهنمودهای رهایی بخش اسلام از هرگونه بندگی غیر خدا تنها به عبادت او نایل شویم که موجب رستگاری دنیا و آخرت باشد.

                                                                            آمین یا ربّ العالمین

   الحمدلله رب العالمین 

ص:66